C-vítamín
C-vítamín læknar einn elsta og þekktasta sjúkóminn sem kemur af völdum næringarefnaskorts, eða skyrbjúg. Þaðan er nafnið einmitt komið, askorbínsýra (ascorbic acid), en ascorbic er komið úr latínu og merkir “án skyrbjúgs”.
C-vítamín læknar einn elsta og þekktasta sjúkóminn sem kemur af völdum næringarefnaskorts eða skyrbjúg. Þaðan er nafnið einmitt komið, askorbínsýra (ascorbic acid) en ascorbic er komið úr latínu og merkir “án skyrbjúgs”. Eins og síðari hluti nafnsins ber með sér er C-vítamín sýra, raunar veik sýra, en þó sterkari en t.d. ediksýra. Fyrr á öldum var skyrbjúgur algengur sjúkdómur meðal sæfara sem sigldu um heimsins höf og náðu fæstir heimahöfn af því að margir úr áhöfninni dóu úr skyrbjúg. Breski herinn hóf kerfisbundna rannsókn á orsök skyrbjúgs árið 1747. Þeim tókst að lækna skyrbjúg með reglulegri inntöku ávaxtasafa af sítrusætt. Samfara þessari uppgötvun dró verulega úr tíðni skyrbjúgs innan breska hersins. Árið 1907 var mönnum ljóst að flest spendýr framleiða C-vítamín, þó ekki menn og aðrir prímatar, marsvín og indverskar ávaxtaleðurblökur. Árið 1928 varð síðan vitað hvernig C-vítamín var samansett.
Heiti
C-vítamín, askorbínsýra, ascorbic acid.
Uppspretta
C-vítamín fæst úr fæðutegundum eins og sítrusávöxtum, tómötum, jarðarberjum, grænu káli og kartöflum. Einnig er mikið af C-vítamíni í appelsínu- og sítrónusafa.
Verkun
C-vítamín hjálpar til að mynda bandvef (kollagen) sem er mikilvægur fyrir vöxt æða, beina og tanna, græðslu sára og fleira. Skyrbjúgur er tengdur bandvefsmyndun. C-vítamín tekur líka þátt í að auka frásog járns sem berst inn í líkamann. Þegar líkaminn er undir álagi þarfnast hann aukins magns af C-vítamíni.
Notkun - verkun
- Vinnur gegn ákveðnum tegundum krabbameins.
- Vinnur gegn hjarta- og æðasjúkómum.
- Flýtir fyrir að sár grói.
- Eykur viðnám líkamans gegn sýkingum.
- Dregur úr ófrjósemi karla.
- Eykur frásog járns.
- C-vítamín er notað við C-vítamínskorti, sérstaklega skyrbjúg sem er fátíður hjá börnum og fullorðnum.
- Fólk hefur haft tröllatrú á afar stórum skömmtum af C-vítamíni við kvefi og sjúkdómum, s.s. krabbameini. Klínískar rannsóknir hafa ekki sýnt fram á gildi þessa.
Ráðlagðir dagskammtar
Ráðlagðir dagskammtar (RDS/Recommended Intake, RI) eru dagleg meðalneyslanæringarefna sem nægir til að mæta þörfum nær allra (venjulega 97,5%) einstaklinga á ákveðnu aldursskeiði meðal almennings. RDS er venjulega notað til að skipuleggja mataræði fyrir hópa fólks og einstaklinga. Einnig er hægt að nota RDS sem ráðleggingar um dagleganeyslu fyrir einstaklinga.
| Ungbörn < 6 mán | 30 mg* |
| Ungbörn 7-11 mán | 30 mg* |
| Ungbörn 12-23 mán | 25 mg |
| Börn 1-3 ára | 25 mg |
| Börn 4-6 ára | 35 mg |
| Börn 7-10 ára | 55 mg |
| Karlar 11-14 ára | 80 mg |
| Karlar 15-17 ára | 105 mg |
| Karlar 18->70 ára | 110 mg |
| Konur 11-14 ára | 75 mg |
| Konur 15-17 ára | 90 mg |
| Konur 18->70 ára | 105 mg |
| Konur á meðgöngu | 105 mg |
| Konur með barn á brjósti | 155 mg |
mg = milligrömm
*Nægjanleg neysla (AI), sett sem þrisvar sinnum það magn sem þarf til að koma í veg fyrir skyrbjúg hjá ungbörnum.
C-vítamín skortur
Afleiðing C-vítamínskorts er skyrbjúgur. Í áhættuhópi þeirra sem fá skyrbjúg er aldrað fólk sem býr eitt, áfengissjúklingar, þeir sem eru háðir lyfjum og aðrir sem borða ekki fjölbreyttan mat. Einkenni skyrbjúgs eru lausar tennur, tannholdsbólga, blóðleysi (e.t.v. vegna hlutverks C-vítamíns í myndun blóðrauða), þreyta, vöðvaslen, blæðingar, hæg græðsla sára og aukin hætta á smiti.
Reykingamenn geta þurft að neyta aukins C-vítamíns daglega vegna hraðara niðurbrots C-vítamíns í líkömum þeirra. Annað sem getur leitt til lægra C-vítamíns magns í blóði er notkun getnaðarvarnarpillu og ýmsir sjúkdómar en þó sérstaklega sýkingar og skurðaðgerðir.
Aukaverkanir
Sé of stórra skammta af C-vítamíni neytt er hætta á því að fólk fái nýrnasteina því að nýrun skilja út mun meira af niðurbrotsefnum C-vítamíns en önnur líffæri. Aðrar aukaverkanir eru aukin þvagmyndun og niðurgangur.
Milliverkanir
Helstu lyf sem geta leitt til C-vítamínskorts þegar þeirra er neytt eru: Ýmis sýklalyf, s.s. súlfalyf og nalidixínsýra, getnaðarvarnartöflur, salisýlsýruafleiður, s.s. magnýl, aspirin, asetýlsalisýlsýra. Líka indómetasín, parasetamól og barksterar, s.s. prednisólon.
Frábendingar
Engar þekktar.
Heimildir:
Ráðlagðir dagskammtar og nægjanleg neysla af vítamínum og steinefnum 2024.
www.landlaeknir.is. Uppfært í júní 2025.
H. R. Jóhannesson, S. Ó. Ólafsson. Bætiefnabókin, Handbók um vítamín, steinefni og fæðubótarefni. 1995 Mál og menning, Reykjavík. Bls. 62-65.
R. Marcus, A. M. Coulson. Water-soluble vitamins, the Vitamin B Complex and Ascorbic Acid. Goodman & Gilman´s The pharmacological basis of therapeutics 9th edition. 1996 McGraw-Hill, New York. Bls. 1568-1571.